آسیب شناسی عادت های ناپسند و راهکار مقابله با آن

عادت به کار خوب و کار ناپسند

عادت بر دو قسم است: عادت خوب و عادت بد. عادت خوب، خوب است و عادت بد است. انسان می تواند طبع خود را به هر کدام از این دو قسم عادت وفق دهد و هنگامی که به کار خوب یا کار ناپسند عادت کند، ترک آن برای او دشوار خواهد شد. پس انسان باید دقت کند که کاری را که چندین بار تکرار می کند، آیا کار پسندیده ای است یا کار ناپسند؟ چرا که اگر به آن عادت کرد، به آن علاقه پیدا می کند و در تکرار آن می کوشد.

اگر انسان بخواهد عمل نیک را هرچند کم اما بصورت مستمر انجام دهد، به آن عادت می کند و همیشه آن را ادامه خواهد داد، مثلاً هر روز حداقل پنجاه آیه تلاوت قرآن کریم، خواندن نماز شب و خواندن نمازهای واجب در مسجد با جماعت.

حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) می فرمایند: "ما مِن شَیءٍ أحَبَّ إلَى اللّه ِ عَزَّ و جلَّ مِن عَمَلٍ یُداوَمُ عَلَیهِ، و إن قَلَّ"، "‌هیچ چیز نزد خداوند، محبوب‌تر از کاری نیست که بر آن مداومت شود، هر چند اندک باشد". (۱)

اما اگر کار ناپسندی از انسان سر بزند اگرچه گناه و معصیت نباشد باید از تکرار آن جداً خودداری کند، چون اگر آن کار را تکرار کند ترک آن برای او سخت خواهد بود. مثلاً اگر انسان درمیان دوستان چند بار در مواقع مختلف زیاد سخن بگوید، کم کم به پرحرفی عادت خواهد کرد و ممکن است تا مدتی متوجه این ویژگی ناپسند خود نشود و همین که می بیند دوستان او به خاطر جذاب سخن گفتن او به سخنان او توجه می کنند، این توجه عامل تشویق او به پرحرفی خواهد شد و چون از او استقبال نیز می شود او به مذموم بودن این عادت خود متوجه نخواهد شد، تا جایی که این عادت بر او چیره خواهد شد و ترک آن برای او بسیار دشوار خواهد شد، بهترین راه حل آن این است که از ابتدا انسان به هر کار خود توجه کند که اولاً کار پسندیده ای است یا ناپسند؟ اگر عمل خوبی است به آن عادت کند البته بشرطی که با توجه به آموزه های دینی دچار افراط و تفریط نیز نشود، و اگر کار ناپسندی است از همان ابتدا از تکرار آن جلوگیری کند، چون هر بار که آن را تکرار کند، آن کار در طبع او ریشه دار تر و محکم تر خواهد شد و به صورت نیاز در می آید و این نیاز، نیاز کاذب است که انسان هیچ احتیاجی به آن ندارد اما در عین حال به آن احساس نیاز می کند.

حضرت علی (علیه السلام) می فرمایند: "العادَةُ طَبعٌ ثانٍ"، "عادت ، طبیعت دوّم (آدمى) است". (۲) لذا وقتی انسان به کاری عادت کند آن عادت در طبع انسان به شکل نیاز در می آید و بر انسان غلبه می کند زیرا در روایت دیگری حضرت می فرمایند: "لِلعادَةِ عَلى کُلِّ إنسانٍ سُلطانٌ"، "عادت، بر هر انسانى سلطه دارد". (۳)

یکی از مضرّات عادات بد این است که به خاطر آن اراده انسان ضعیف می شود. هنگامی که انسان به پرخوری عادت می کند اراده او بر کنترل غذا خوردن کم می شود، وقتی به پرخوابی عادت می کند اراده او بر اکتفاء کردن به خوابِ مناسب، ضعیف می شود. اگر به چشم چرانی عادت کند اراده او بر کنترل نگاه کم بلکه کاملاً از بین می رود. یکی از علل آن این است که آن عادت با روح یا جسم انسان انس پیدا می کند. عادت بد انسان را اسیر خود می کند، فکر و جسم او را تابع خود می گرداند و رفتار و برخورد او را با دیگران تغییر می دهد.

روزه راه مقابله با عادت های ناپسند

برای ترک این گونه عادت های زشت و ناپسند یکی از بهترین راه کارها روزه گرفتن است که بسیار مفید و تاثیرگذار است. پیامبر گرامی اسلام (صلّی الله علیه وآله وسلّم) در خطبه شعبانیه فرمودند: "فَاسْأَلُوا اللَّهَ رَبَّکمْ بِنِیاتٍ صَادِقَةٍ وَ قُلُوبٍ طَاهِرَةٍ أَنْ یوَفِّقَکمْ لِصِیامِهِ وَ تِلَاوَةِ کتَابِهِ... وَ احفَظُوا ألسِنَتَکم، وغَضّوا عَمّا لایحِلّ النَّظرُ إلیه أبصارَکم، و عمّا لایحلّ الإستِماعُ إلیه أسماعَکم"، "پس با نیت های راست و دل های پاک، از خدا درخواست کنید که شما را برای روزه داری اش و تلاوت کتابش توفیق دهد... و حفظ کنید زبان های خود را (از آن چه نباید گفت) و فرو نهید دیدگان خود را از آن چه نگاه کردن به آن حلال نیست و شنوایی هایتان را از آن چه شنیدن آن حلال نیست". (۴)

روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان راه کار بسیار موثری است تا انسان از هرگونه عادت ناپسند جلوگیری کند. زیرا در این ماه از طرفی آموزه هایی که در قرآن و احادیث – از جمله حدیث فوق الذکر – بیان شده اند، انسان را تشویق می کنند تا از کارهای نادرست پرهیز کند و چون شخص مدت یک ماه این پرهیز را تکرار می کند، کم کم به ترک آن عادت می کند و از سوی دیگر از نظر تغییرات تکوینی نیز انسان این حقیقت را درمی یابد که از این عادت های ناپسند می تواند دست بردارد.

مثلاً به علت احساس گرسنگی در حال روزه، قدرت بر پرحرفی از او مقداری کاهش می یابد، لذا به سخنان کم و به مقدار نیاز بسنده می کند، در این هنگام می تواند این مطلب را درک کند که در اوقات غیر روزه نیز نیازی به پرحرفی ندارد و می تواند به اندازه ضرورت سخن بگوید.

پس از افطار نمی تواند مانند سابق زیاد غذا بخورد چون بدن او عادت به گرسنگی کرده، لذا طبع او پرخوری را نمی پسندد، پس در این حال می تواند به این نتیجه قطعی برسد که بدن او به آن مقدار غذای زیاد نیاز نداشته است و صرفاً عادت به پرخوری کرده بود لذا اکنون می تواند به مقدار لازم اکتفاء کند.

با روزه گرفتن نفس سرکش انسان می تواند در اختیار اراده او قرار گیرد و در مقابل آن رام شود، هنگامی که نفس رام شد عقل انسان می تواند بر نفس او حکمفرمایی کند و او را در مقابل دستورات الهی تسلیم کند.
حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند: "غَیِّروا العاداتِ تَسهُلْ عَلَیکُمُ الطّاعاتُ"، "عادت ها را تـغییر دهـید، تا طاعات بر شما آسان شود". (۵)